زندگی‌نامه آیه الله العظمی حاج شیخ محمدرضا کلباسی اشتری
(اولین امام جماعت مسجد رکن الملک)
آیه الله حاج شیخ محمدرضا کلباسی اشتری فرزند آیه الله حاج شیخ عبدالرحیم فرزند آیت الله حاج شیخ محمد رضا (مشهور به شیخ الاسلام) فرزند مرجع کل شیعه آیت الله العظمی علامه حاجی محمد ابراهیم کلباسی و همگی از نوادگان صحابی عظیم‌الشأن امیرالمؤمنین؟ع؟ جناب مالک اشتر نخعی؟ره؟ می‌باشند. وی در سال ۱۲۹۵ق در اصفهان متولد شد. مادرش عالمه‌ی عابده خورشید بیگم، دختر حجه‌الاسلام و المسلمین آقا سیّدابوالقاسم حیدرآبادی از نوادگان معلم ثالث، میرداماد بود. خورشید بیگم نزد پدر و همسرش با مبانی فقه و حکمت آشنایی یافته بود و بعضی بانوان را در خانه تعلیم می‌داد.
حاج شیخ محمدرضا کلباسی از دوران طفولیت با جدیتی فراوان به تحصیل علوم و معارف دینی و معارف مورد نیاز روزگار خود روی آورد و در حوزه اصفهان از محضر استادان بزرگ آن زمان در علوم مختلف بهره برد. وی ادبیات فارسی و عرب را نزد ملاحسین نائینی آموخت. سپس بخشی از فقه و اصول را نزد پدر خود خواند و موفق به اخذ اجازۀ اجتهاد و نقل روایت از ایشان گردید.
الف. مهاجرت به تهران:
با توجه به این که در این ایام مکتب حکمی و عرفانی تهران از اسم و رسمی برخوردار شده بود و حکمت و عرفان و دیگر دانش‌های اسلامی با حضور اساتید بلند آوازه‌ای چون آقا علی زنوزی و حکیم میرزا حسن جلوه رونق بسیار خوبی یافته بود، آقا شیخ محمدرضا همراه پدر به تهران مهاجرت کرد و در آنجا فقه و اصول را نزد حضرات آیات میرزاحسن آشتیانی و حاج فاضل تهرانی و علوم عقلی را نزد اساتید بلند پایه و پر آوازه‌ای چون حکیم نامی میرزا ابوالحسن جلوه و آیت الله ملامحمد آملی آموخت.
ب. بازگشت به اصفهان:
آیت الله حاج شیخ محمدرضا کلباسی پس از بهره‌گیری از اندوخته‌های فلسفی و عرفانی مکتب تهران در سال ۱۳۲۶ ق. به اصفهان بازگشت.
ایشان حدود دو سال در مجلس درس آیت الله شیخ احمد مجتهد بید‌آبادی (حسین‌آبادی) شرکت کرد و در مجلس درس فقه و اصول آیت الله حاج شیخ محمدعلی نجفی حاضر شد و تا پایان حیات ایشان، حضور در محفل درسی ایشان را مغتنم می‌دانست و پس از وفات ایشان به مجلس درس آیت الله شیخ محمدتقی آقانجفی رفت و قسمتی از فقه و اصول را نزد وی آموخت.
آیت الله محمدرضا کلباسی، در خلال سال‌های حضور در اصفهان، برای تحصیل فلسفه و عرفان، کتاب‌های اسفار ملاصدرا و الشواهدالربوبیه و شرح اشارات را از حکیم جهانگیرخان قشقایی فرا گرفت. شرح قیصری بر فصوص، ریاضیات و قسمتی از فقه را از عارف کامل آخوند ملامحمد کاشانی بهره برد. ایشان با تعلیم طب سنتی، کتاب قانون ابن سینا، شرح الاسباب، شرح نفیسی، و بعضی کتاب‌های دیگر را نزد طبیب فاضل حاج میرزا محمدباقر حکیم باشی و میرزا حسن شیرازی آموخت و علاوه بر مقام فقاهت و حکمت، طبیبی حاذق گردید.
وی پس از تحصیلات تکمیلی، سال‌ها به تدریس در حوزۀ اصفهان اشتغال داشت. سابقۀ تدریس او به دوران نوجوانی می‌رسد. عالم ربانی آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی که در سن بالا به تحصیل مشغول گشته بود، به توصیۀ حکیم جهانگیرخان قشقایی به تحصیل نزد ایشان_ که در آن زمان کم سن و سال‌ترین شاگرد حکیم قشقایی بود_ پرداخت و مدتی از او استفاده نمود.
ج. مهاجرت به اعتاب مقدسه:
آیت الله حاج شیخ محمدرضا کلباسی در رجب ۱۳۲۳ قمری یک سال پیش از انقلاب مشروطه پس از تشرّف به مکه معظمه و اداء مناسک حج، در نجف اشرف رحل اقامت افکند و حدود سه سال در مجلس درس آیات عظام آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، شیخ الشریعۀ اصفهانی، میرزا محمدتقی شیرازی، شیخ عبدالله مازندرانی شرکت کرد و از این اساتید و هم‌چنین برخی دیگر از استادانش اخذ دانش کرد و به دریافت اجازۀ اجتهاد و نقل روایت مفتخر گشت. وی سال ۱۳۲۶قمری به اصفهان مراجعت کرد و بر کرسی تدریس و تحقیق و تربیت شاگردان قرار گرفت.
بازگشت از نجف اشرف
وی پس از سه سال اقامت و توشه‌گیری از اساتید و مراجع بزرگ نجف و اخذ اجازۀ اجتهاد، به اصفهان بازگشت و در کرسی تدریس و تبلیغ مبانی دین مبین قرار گرفت.
رکن الملک که شبستان مسجد خود را برای اقامۀ نماز و برگزاری دعای کمیل ایشان احداث نموده بود، پس از استقبال پرشور مردم، مصمّم به تکمیل این بنا گردید و با ساخت گنبد و صحن بزرگ مسجد و حجرات اطراف آن، ساخت مسجد را به اتمام رساند.
هم‌چنین مشهدی محمد والی زاده، نواده آقا محمدکاظم واله عمارت باغ موروثی خود را جهت سکونت حاج شیخ محمدرضا کلباسی و امامان جماعت از اعقاب او وقف کرد.
هـ. استادان:
برخی از اساتید و مشایخ اجازه ایشان عبارت‌اند از: آیات عظام میرزاعبدالرحیم کلباسی، ملاحسین نائینی، میرزاحسن آشتیانی، حاج فاضل تهرانی، ملامحمد آملی، میرزا ابوالحسن جلوه، شیخ احمد مجتهد بید‌آبادی، شیخ محمدعلی نجفی، شیخ محمدتقی آقانجفی، حکیم جهانگیرخان قشقایی، آخوندملامحمدکاشی، حاج میرزا محمدباقر حکیم باشی، میرزا حسن شیرازی، آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (صاحب کفایه)، سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروه الوثقی)، شیخ الشریعۀ اصفهانی(فقه و اصول)، میرزا محمدتقی شیرازی، و شیخ عبدالله مازندرانی
و. مخالفت با سیاست‌های ضد دینی رضاخان:
در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۶ ق که مخالفت روحانیت مبارز علیه سیاست‌های ضد دینی رضا شاه به اوج خود رسید، آیت الله محمدرضا کلباسی به منظور اعتراض همراه حضرات آیات حاج آقا نورالله اصفهانی، سید العراقین، فشارکی، شیخ مهدی نجفی و میرزا حسن روضاتی به قم رفت. او همه روزه در صحن حضرت معصومه؟عها؟ از سوی علمای مهاجر به منبر می‌رفت و مسائل سیاسی را عنوان می‌نمود و در پایان سخنان روشنگرانه خود، به ائمه اطهار؟عهم؟ توسل می‌جست و با سخنان خود مردم را تحت تأثیر قرار می‌داد.
بعد از شهادت حاج آقا نورالله نجفی مسجدشاهی وی دستگیر و مدت هفت ماه بازداشت گردید و پس از دوران بازداشت به مدت دو سال به نیشابور تبعید شد و پس از توقف کوتاهی در نیشابور با توافق دستگاه حاکمه به مشهد رفت و مابقی دوران تبعید خود را در جوار آستان امام علی بن موسی الرضا؟ع؟ گذراند.
ز. مهاجرت به مشهد:
آیت الله محمدرضا کلباسی پس از پایان دوران تبعید به اصفهان بازگشت، ولی پس از سه سال اقامت در این شهر سرانجام در سال ۱۳۴۸ قمری/ ۱۳۰۸ش به دلیل شدت محبت به ساحت مقدس امام رضا؟ع؟، تا پایان عمر در مشهد مقدس سکونت یافت.
آیت الله کلباسی در مشهد به تربیت و تعلیم طالبان فقه و اصول و فلسفه و تألیف کتاب‌هایی در موضوعات مورد نیاز جامعه آن روز، همت گمارد. ایشان برای باقی ماندن شیوۀ سنّتی اجتهاد، با تدریس در عالی‌ترین مرتبۀ علمی فقاهت، مجتهدان برجسته‌ای را تحویل جامعۀ اسلامی داد و عده‌ای از علمای اصفهان و خراسان موفق شدند از ایشان اجازۀ نقل روایت و اجازۀ اجتهاد دریافت نمایند.
ایشان در ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد نماز جماعت اقامه می‌کرد. مراسم احیا و دعای کمیل ایشان در مسجد گوهرشاد مورد توجه مردم بود و جمعیت عظیمی حضور می‌یافتند.
ایشان در زمان اقامت طولانی مدت خود در مشهد از عوامل طرح مرجعیت آیت الله حاج آقا حسین بروجردی در مشهد بود. رابطه ایشان با آیت الله العظمی بروجردی به سال‌ها پیش بر می‌گشت. آیت الله میرزا عبدالرحیم کلباسی پدر آیت الله شیخ محمدرضا در اصفهان ریاستی داشت و املاکی به عنوان خالصه در اختیار ایشان بود و زارعین سهم او را از برنج و گندم و محصولات دیگر می‌پرداختند و ایشان به غیر از حداقل مصرف، اکثر آن را انفاق می‌کرد. در آن دوران آقای بروجردی سال‌ها در منزل آیت الله میرزا عبدالرحیم زندگی کرده بود و ایشان در پرورش آیت الله بروجردی دخالت داشت، آقا حسین بروجردی در این ایام با آقا میرزا محمدرضا هم بازی بود و در دوران جوانی و بزرگ‌سالی با هم رفاقتی تام داشتند.
ح. شاگردان:
بسیاری از بزرگان فقه و اصول و حکمت در مکتب وی تلمذ نمودند و نام بعضی از شاگردان ایشان از حضرات آیات و علما اعلام در اصفهان و مشهد از این قرار است:
حضرت آیات و حجج اسلام شیخ احمد اهتمام رهنانی، شیخ محمد ربانی خوراسگانی، شیخ احمد روحانی، دکتر سید احمد تویسرکانی، حاج آقا حسین عمادزاده،حاج سیدطه بهشتی‌نژاد، حاج آقا محمد فقیه احمدآبادی، حاج سید مصطفی موحد محمدی، شیخ حیدرعلی صلواتی، حاج سیدمرتضی موحدابطحی، حاج سید محمدعلی موحدابطحی، حاج سیدضیاءالدین علامه، حاج سیداسماعیل هاشمی، شیخ عباسعلی ادیب حبیب‌آبادی، شیخ محمدعلی معلّم حبیب‌آبادی، سیّد فضل‌الله ضیاءنور، حاج میرزاعلی‌آقا شیرازی، پروفسور عبدالجواد فلاطوری، حاج شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی، حاج سیدابومعین حجت هاشمی خراسانی، حاج شیخ عباس مصباح دستگردی، حاج شیخ محمد ربانی خوراسگانی، حاج شیخ اسماعیل کلباسی، حاج آقا صدرالدین کلباسی، حاج آقا فخرالدین کلباسی، سیّد محمدجواد سبزواری، حاج شیخ محمد کلباسی(نوادۀ علامه ابوالمعالی کلباسی)، حاج شیخ اسدالله جوادی.شیخ محمد واعظ زاده خراسانی، شیخ زین‌الدین جعفر زاهدی، حاج سید محمدعلی روضاتی، دکتر رضا اسلامی، حاج سیدتقی مدنی اصفهانی، حاج ملاهاشم جنتی (پدر آیت الله احمد جنتی)، حاج شیخ حسین خادمی، حاج سید باقر علوی، حاج سید شمس‌الدین حسینی (از شهدای حزب جمهوری اسلامی) و حاج شیخ مسلم ملکوتی (امام جمعه تبریز و از مراجع تقلید)
تألیفات
آیت الله العظمی حاج شیخ محمدرضا کلباسی کتاب‌هایی در فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق نگاشته‌اند که عبارت‌اند از:
1. أنیس اللیل در شرح دعای کمیل؛
2. نفحات اللیل در شرح دعای کمیل؛
3. شرح دعای صباح؛
4. شفاءالصدور فی أیام العاشور؛
5. إیقاضات الأصول؛
6. قاعده الید؛
7. رسالۀ استدلالی در رضاع (در فقه)؛
8. حاشیه بر رسائل شیخ انصاری (در اصول فقه)؛
9. حاشیه بر کفایۀ آخوند خراسانی (در اصول فقه)؛
10. حاشیه بر نجاه العباد (رسالۀ عملیۀ عربی)؛
11. حاشیه بر منتخب الرسائل (رسالۀ عملیۀ فارسی)؛
12. حواشی استدلالی بر کتاب الصلاه آیت الله العظمی حاج آقارضا همدانی؛
13. حواشی بر اسفار ملاصدرا شیرازی (در فلسفه)؛
14. حواشی بر منظومۀ ملاهادی سبزواری (در فلسفه)؛
15. الدعوه الحسینیه إلی نصره الشریعه الإسلامیه
16. راهنمای دین یا دستور تبلیغ (رساله‌ای در روش امر به معروف و نهی از منکر)؛
17. اشراقات الأیّام لإفاضات الأنام(در تفسیر عرفانی بعضی آیات قرآن مجید)؛
18. شرح عرفانی بر اشعار خواجه حافظ شیرازی؛
19. طریق العبودیه یا راه اطاعت و بندگی؛
20. هدیه السالکین؛
21. مقامات العارفین در شرح منازل السالکین؛
22. منازل السائرین در شرح مقامات العارفین(در سه جلد)؛
23. مکیال الیقین در اصول دین؛
24. نهج‌النجاه یا راه نجات آخرت؛
25. شرح حدیث اهلیلجه؛
26. تلخیص روضات الجنّات؛
کتاب انیس اللیل و نفحات اللیل دو شرح متفاوت بر دعای کمیل و رساله‌های اخلاقی عرفانی و رساله‌های اعتقادی کلامی ایشان با تحقیق و تعلیق آیت الله حاج شیخ احمد کلباسی در ۴ مجلد جداگانه در سال‌های اخیر توسط انتشارات بوستان کتاب حوزه علمیه قم به چاپ رسیده و در اختیار عموم قرار گرفته است.
ت. سفر ابدی:
سرانجام آیت الله العظمی حاج شیخ محمدرضا کلباسی پس از صرف عمر خود در تدریس علوم دینی و ترویج دین اسلام، سحرگاه سه شنبه چهارم شوال ۱۳۸۳ ق، ۲۹ بهمن ۱۳۴۲ش، در ۸۵ سالگی در مشهد مقدس در جوار امام علی بن موسی الرضا؟ع؟ رحلت کرد.
تشییع پیکر ایشان از منزل وی واقع در بازار بزرگ به سمت حرم مطهر رضوی، با حضور علما و عموم مردم مشهد انجام گردید.
آیت الله العظمی حاج سید محمدهادی میلانی نماز بر پیکر وی خواند و پیکر آن مرحوم در صحن عتیق (صحن انقلاب معروف به سقاخانۀ اسماعیل طلا) از درِ سمت بست شیخ طوسی، دست راست از ورودی اصلی (ایوان ساعت)، ایوان سوم کف ایوان دفن گردید.
آیت الله العظمی میلانی برای آیت الله العظمی کلباسی مجلس ترحیم گرفت و به دستور او سنگ بزرگی به د‌یوار ایوان نصب گردید و نام و نسب ایشان روی آن نوشته شد. در نجف اشرف نیز به دستور آیت الله العظمی حاج سید‌ابوالقاسم خویی در جوار حرم امیرالمؤمنین؟ع؟ مراسم بزرگداشت ایشان برگزار گردید.
دیدگاهتان را بنویسید